در نخستين هم انديشي گويش شناسي ايران كه از جانب فرهنگستان زبان و ادب فارسي با هدف گسترش پژوهشهاي گويش شناسي در ايران كه چندي پيش برگزار شد، مقاله هايي پيرامون گويشهاي ايراني از سوي استادان و دانشجويان و پژوهشگران ارايه شد. هم انديشي گويش شناسي دو محور نظري و عملي داشت. كه بخش نظري گويشهاي ايران شامل دسته بندي، رده شناسي و عوامل مؤثر درزوال و حفظ گويشها بود. جنبه هاي عملي گويش شناسي نيز شامل روشهاي گردآوري، بررسي موردي گويشها و ابعاد اجتماعي ـ فرهنگي گردآوري گويشها بود.
سرگذشت زبان ها همانند هر پديده اجتماعي ديگر، زادوزندگي و مرگ است. گويش هاي خوري (Khuri)، فرويگي (farvigi) و گرگو (gargu)، زبان گفتار مردم شهرك خور و روستاهاي فرخي و گرمه از روزگاران دوربر كرانه جنوبي كوير نمك برجاي مانده است و در حال جان دادن است. جان گويش گرگو و پس از آن گويش فرويگي از گويش خوري بيشتر است.
خور (khur) مركز بيابانك از بخش هاي شهرستان نائين در استان اصفهان و فرخي و گرمه از روستاهاي غربي و جنوبي خور هستند. زبان خوري، فرويگي، و گرگو از گويش هاي زبان پارسيك يا پهلوي ساساني است كه به سبب دوري و جابه جا نشدن زبانوران، كمتر از گويش هاي ديگر دستخوش دگرگوني شده اند.

در بخش بندي زبانهاي ايراني، گويشهاي خوري، فرويگي و مهرگوني از زبانهاي ايراني نو در شمار دسته مركزي قرار دارند و با بلوچي و زازي (Zazi) ومازني (mazani) و گيلكي و سيوندي (sivandi) خويشاوندند و مورد پژوهش دانشمندان زبان شناس قرار گرفته اند.
پروفسور ژرژ ردار (George Radar) سوئيسي، دكتر ريچارد فراي (Richard Frai) امريكايي، دكتر ويلهلم آيلرس (Wilhelm Eilerse) آلماني و پروفسور ايوانوف (Ivanov) روسي از دانشمندان بيگانه و دكتر صادق كيا و دكتر بهرام فره وشي و آقاي مهدي عباسي با راهنمايي دكتر علي اشرف صادقي گويش خوري را پژوهيده اند.
در اين زمينه و درباره انگيزه هاي مؤثر در زوال اين گويش ها پاي سخن لسان الحق طباطبايي كه گويش هاي خوري و فرويگي وگرگو را پژوهيده و در حال گزارش آنها است مي نشينيم.
«پژوهش هاي دانشمندان غربي و روسي براي رسيدن به هدفهاي ويژه خودشان بود و دربرگيرنده آگاهي هاي پيرامون ما نمي باشد. همچنين است پژوهش هايي كه به پيروي از بيگانگان عملي شده است. كار پژوهش در زبانهاي ايراني وگويش هاي وابسته بايد به دست پژوهشگران زبانور و گويشمندان دلبسته و آگاه به دانش زبان شناسي و فرهنگ مردم امكان پذيرد و اين كاري است كه افزون بر آگاهي ها و اندوخته هاي دانشي، شكيبايي و تاب دشواريها را مي بايد. و نشود كه بي هيچ گرسنگي و تشنگي به فرجام رسد و زهي دريغ و افسوس كه نگهبانان پاسداري از فرهنگ ما، فكري براي پژوهشگران كوشنده و دلبسته نكرده اند كه دلبسته و تهي دست كار خود را تا پايان پيگيري مي كنند.
بي گمان پژوهشهايي كه تاكنون در گويش هاي خوري و فرويگي شده است، كاستي ها ونادرستي ها دارد و يا از پژوهشهاي دست دوم به شمار مي آيد.
در پيشينه پژوهش گويش خوري به دست زبانوران مي گويد:
«نخستين گويشوري كه يادداشت كوتاهي برپايه ساختارهاي دستوري نوشته است، «مرحوم شيخ علي فقيهي» است و پس از او تني چند از فارسي زبانان خوري و آشنايان گويش خوري به گردآوري واژه ها دست زده اند و برخي نيز شعرهايي به خوري سروده اند. او كه پژوهشهاي ميداني گسترده يي در زمينه زبان و فرهنگ مردم خور و روستاهاي پيرامون آن دارد و كار برابري با ديگر گويش هاي پيوسته را به پايان مي برد، درباره سبب ها و دست اندركاران از ميان رفتن اين سه گويش مي گويد، «تا نيمه سده پيش، خوري زبان گفتار اكثريت مردم خور بود و بر فارسي رايج در آنجا برتري داشت. بسياري ازمردم غير گويشور در گفت وگو با گويشوران به خوري سخن مي گفتند. اما شورستان سرسخت و بي آب و گياه مردم را وامي داشت با گذشتن از ريگزارها و سنگلاخ ها براي كسب درآمد به دنبال نان به فهلگي(فعلگي) در شهرها بروند.
دانش اندوزي و گذراندن پايه هاي تحصيلي و كسب مدارج دانشي از انگيزه هاي نيرومندتر در روانه شدن مردم به شهرها بود، چرا كه بالاتر از دوره دبستان، در خور نبود، و دبستان هم به همت و پايمردي روانشاد حبيب يغمايي مدير مجله يغما داير شده بود. با بازگشت اينان به خور، زبان خوري زبانان با زبان ديگري كه حتي فارسي رايج در خور هم نبود و به آن زبان شهري مي گفتند روبرو مي شد.
افزون بر اين، شمار بسياري از باسوادان كه بيشتر از ميان فارسي گويان خور بودند، نسبت به گويش خوري همان ديدگاه سنتي را داشتند كه هر زبان جز زبان ادبي و رسمي را فاسد مي دانستند و چنين بود كه گويشوران خوري بويژه بيرون از زادگاهشان به گويش خوري سخن نمي گفتند.
تأثير اين دو فاكتور يا به سخن ديگر رويگرداني از زبان مادري، در از ميان رفتن آيين ها، رسمها و سنتهاي اين سرزمين و همچنين گويش آن بيش از ايجاد و گسترش راهها و بيرون آمدن از خور و روستاهاي پيرامونش از بن بست كهن است. اندك اندك راديو و آنگاه تلويزيون در خانه ها پديدار شد. سپس روزنامه ها هم از راه رسيد و سبب آن شد كه «بن تنير» bontanir جاي خود را به آشپزخانه open داد و «ميون سرا» miunsera به هال تبديل شد و معماري و ساختار خانه ها نيز دگرگون گشت.
بسياري از واژه ها و عبارت ها كاربرد خود را از دست داد و فراموش شد. ديگر امروز «آيرون» ayarun (ديد و بازديد شبانه مردمان) برپا نمي شود، و يك خوري پانزده ساله مفهومش را هم نمي داند. يك خوري سي ساله به سختي مي تواند به خوري سخن بگويد، و جوان بيست ساله خوري هيچگونه آگاهي از گويش نياكان خود ندارد. از دست سالخوردگان كاري برنمي آيد. پيري و مرگ نيز شمار گويشوران سالخورده راكاهش داده است. در حال حاضر با شمار اندكي از گويشوران سالمند روبرو هستيم كه دريافت درست از پژوهش را در گفتار دشوار مي سازد.
با اين همه ساختار گويش «خوري» دست نخورده است.پژوهش در اين گويش نيمه جان را خويشكاري (وظيفه) خود دانسته و آهنگ كار نمودم، نزديك پنج سال است هرازگاهي راهي كوير مي شوم و با دلگرمي از مهرباني هاي مردمان آفتاب سوخته زادگاهم در سايه سار نخل هاي راست برزش (بالايش) شادمانم، اگرچه جان دادن زباني را با چشم ديدن بسيار دردناكتر از خواندن خبر مرگ آن در كتابها است.
در خور و گرمه (garmeh) دوبيتي را چهاربيتي مي گويند. چهاربيتي زير به گويش گرمه يي، ويژه مردم گرگو است كه شاعر آن گمنام است:

من از پاي دو زارت پي نشوم تا
من از چشم سيوت سير نبوم تا
اگه يه شو به پهلويت بهوسام
هميشه جاهلم و پير نبوم تا
كه معني آن چنين است:
من از كنار ديوارت پس نروم
من از (ديدن) چشم سياهت سير نشوم
اگر يك شب پهلوي تو بخوابم
هميشه جوانم و پيرنخواهم شد

دوبيتي و يا بهتر بگوييم چهاربيتي زير هم به زبان خوري است:
شومهتو كيايام آيرونت
هني وام تاسبي بيلاي بونت
بهل ياي شو وو مهمتو و ريوون
بميمي يايمون يا بر هزونت
كه معني آن چنين است:
مهتاب شبي به ديدار تو خواهم آمد
تا صبح در بالاي بام تو خواهم نشست
بگذار شب و مهتاب و بام
بماند در يادمان يا بر زبانت

 نوشاد نقوی در سال 1322 شمسی در خور چشم به جهان گشود.از بدو جوانی سرودن شعر در او آشکار شد او سالها در نیروی هوایی خدمت کرد و پس از بازنشستگی به خور بازگشت و در روستای سبز و با صفای "عروسان کوره گز"-آرسون- گوشه ی عزلت گزید.او علاقه خاصی به زبان خوری داشت و در سرودن اشعار خوری بسیار نکته بین و چیره دست.اخیرأ به مساعدت اندیشمند گرانمایه استاد لسان الحق طباطبایی مجموعه ای از اشعار خوری نوشاد چاپ و منتشر شده است و نام آن «آرسون» aresun انتخاب گردیده است.نمونه ای از اشعار نوشاد نقوی :

با من آن   یار  دمی  مهر و  وفا  کرد     نکرد                 

 آه     جانسوز  مـن از  ناله  دوا  کرد    نکرد                           

 در دلش آرزو و شوق مــرا داشت  نداشـــت                   

 دل مــا را  به نگاهیـــش رضا کرد  نکــــ ــرد 

 هیچ در فکـــــر من و  یاد من او بــود نبــــود                    

التفـــاتی به مـــن از روی صفـا کرد نکـــــرد 

 بوســـه ای از رخ زیباش  به مـا داد نــــــداد                     

اندکی حاجــت این بنده روا  کــرد نکــــــــرد 

 ذره ای رنج و الم از دل مـــن برد  نبــــــــرد                       

ترسی از آخــرت و روز جـــزا کرد نکـــــــــرد  

هیچ از دوری مـــن غصه و غم خورد نخورد                       

اعتنایی ز و فــا بر دل مــــا کرد  نکـــــــــرد   

حرف "نوشاد" به گوشش ز وفا رفت نرفت                       

گوش بر گفته ی وی او به خدا کرد نکـــــرد

براي مشاهده مطلب به ادامه مطلب برويد.......

دریاچه نمک خور واقع در موقعیت جغرافیایی 15/55 درجه  تا 15/56 درجه شرقی و 30/33 تا 30/34 درجه شمالی بزرگترین دریاچه فصلی  نمک جهان (پلایا) می باشد . این دریاچه در قسمت مرکزی تا جنوبی کویر مرکزی ایران گسترش دارد . ارتفاع این دریاچه از سطح آبهای آزاد به طور متوسط 707 متر می باشد و جزو کم ارتفاعترین نقاط در فلات ایران محسوب می شود . عمق نمک در این دریاچه بر خلاف سایر دریاچه های نمک مشابه در فلات مرکزی ایران بسیار نازک بوده که از 5 سانتیمتر تا 10 متر متغیر است . علت این تفاوت حرکت دائمی سفره های آبهای شور زیرزمینی و لجن های سیاه لایه های زیرین می باشد که از شکل گیری و تراکم پلتفرمهای نمکی جلوگیری میکند (کتاب کویرهای ایران). زمینهای اطراف این دریاچه در مناطق غربی , شرقی و شمالی بشدت باتلاقی با درصد چسبندگی زیاد و در مناطق جنوبی به صورت زمینهای پف کرده می باشد .

آب و هوای منطقه بسیار گرم و خشک و میزان ریزش باران در دریاچه به صورت میانگین 20 میلیمتر در سال می باشد . در هنگام بارش و  ورود سیلابهای زمینهای اطراف به دریاچه  سطحی از آب سطح دریاچه را فرا می گیرد .هرز آبهای ورودی به دلیل شوری کویرهای اطراف اشباع از نمک هستند و به دلیل گرمی بالای هوا به سرعت تبخیر شده نمک خود را در دریاچه باقی می گذارند . دمای هوا در گرمترین زمان به 55 درجه و در سرد ترین زمان (شب) به 25 درجه می رسد . میزان رطوبت هوا در فصول گرم در حدود بسیار ناچیزی کاهش می یابد . اختلاف زیاد درجه حرارت در روز و شب باعث شکسته شدن لایه نمک سطحی گشته و لایه های مرطوب زیرین از شکستهای ایجاد شده رطوبت خود را از دست می دهند که این عامل باعث شکل گیری چندضلعیهای نمکی (پلتفورم های نمکی) می گردد . همچنین حرکت لجنهای سیاه لایه های زیرین در این شکل گیری ها موثر است.

این کویر از دو چاله شمالی و جنوبی تشکیل شده که وسعت چاله جنوبی 3 برابر بزرگتر از چاله شمالی می باشد.ارتفاع از سطح دریا در چاله شمالی 15 متر بیش از چاله جنوبی می باشد. 20% سطح چاله شمالی را نمک سیاه تشکیل میدهد (کویر طبقه) در حالی که در چاله جنوبی این سطح تنها 5% می باشد. علت ایجاد اشکال تیز و انفجاری نمک سیاه در این منطقه به شرح زیر است. نمک سفید اشعه مادون قرمز خورشید را از خود عبور میدهد. بهترین سطح برای جذب این اشعه لجنهای سیاه رنگ لایه های زیرین است. این لجنها در اثر جذب این اشعه گرم می شوند و حالت انبساطی پیدا کرده و با فشاری که بر لایه های سطحی می آورند باعث شکسته شدن لایه های سطحی و خروج آنها از زمین به سطح کویر می شوند. این لجنهای سیاه پس از خشک شدن در اثر فرسایش بادی و باران اشکال تیز و برنده ای تشکیل میدهند که عملا حرکت خودرو و چهار پایان بر روی آنها را غیر ممکن می کند.

این دریاچه در فصول بارش به صورت مخلوطی از گل رس و نمک در می آید و در فصول خشک به صورت دریایی سفید از نمک تبدیل می شود . فشردگی نمک در لایه های زیرین رانندگی بر روی قسمتهایی از این دریاچه را بسیار سهل و آسان کرده است . در سالهای اخیر مطالعاتی جهت استخراج پتاس از این دریاچه صورت گرفته است که در صورت عملی شدن , این دریاچه را به بزرگترین معدن پتاس در جهان تبدیل خواهد کرد .

در سالهای اخیر و با رونق صنعت اکوتوریسم در ایران , قسمتهای جنوبی دریاچه مورد بازدید طبیعتگردان قرار می گیرد .

در زمانهای گذشته جاده  عروسان به حلوان از این دریاچه می گذشته که سون هدین کویرنورد بزرگ سویدی نیز در کتاب کویرهای ایران به آن اشاره کرده است ولی به دلیل اشاره بومی های منطقه به خطرناک بودن مسیر , از عبور  صرفنظر می کند

اين شعر از جناب آقاي حسين دايي است براي مشاهده آن به ادامه مطلب برويد

1.   کویر های ایران ، سون هدین ، ترجمه پرویز رجبی

2.   بررسی مناطق خشک و کویر های ایران ، دکتر سیروس شفقی ، انتشارات دانشگاه اصفهان

3.   تحقیقات جغرافیایی آلفونس گابریل در ایران ، انتشارات ابن سینا

4.   آمار و اطلاعات ایستگاه کلیماتولوژی خور

5.   مروج الذهب مسعودی ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، ناشر ،بنگاه ترجمه و نشر کتاب

6.   سفر نامه ناصر خسرو ، به تصحیح دکتر دبیر سیاقی ، ناشر طهوری

7.   سفر نامه تارونیه

8.   سفرنامه مک گرگور، انتشارات آستان قدس رضوی

9.   زیر آفتاب سوزان ، نیدرمایر ، ترجمه کیکاوس جهان داری ، نشر تاریخ ایران

10.   فعالیت های جاسوسی واسموس ، کریستوفرسایکس ، ترجمه حسین سعادت نوری

11.  جندق روستایی کهن بر کران کویر ، چاپ اول 1353 ، عبدالکریم حکمت یغمایی

12.   جندق و قومس در اواخر قاجار ، اسماعیل هنر یغمایی ، به تصحیح عبدالکریم حکمت یغمایی

13.  تاریخ سمنان ، عبدالرفیع حقیقت

14.    واژه نامه خوری ، دکتر بهرام فره وشی ، انتشارات مرکز مردم شناسی

15.    مجموعه آثار یغما جندقی ، ( 2 جلد ) ، به کوشش سید علی آل داوود . ناشر توس

16.                      دوره سی و یک ساله مجله یغما ( 1357 - 1327 )

17.                      دیوان تاراج جندقی ، خطی

18.                      دیوان میرزا احمد صفایی جندقی ، خطی

19.                      مجموعه اشعار لسان الحق طباطبایی ( وامق ) به گرد آوری ابوالقاسم طغرا یغمایی ، خطی

20.                      مجموعه اشعار لطفعلی خوری ، محترم ، به گرد آوری ابوالقاسم طغرا یغمایی ، خطی

21.                      سرنوشت ، دیوان اشعار حبیب یغمایی ، انتشارات مجله یغما

22.                      سلام آباد نامه ، حبیب یغمایی ، انتشارات مجله یغما

23.                      آبیاری در دشت بیابانک ، محمد تقی حشمت یغمایی ، پایان نامه تحصیلی ، دانشکده علوم اجتماعی تهران

24.                      مقدمه ای بر تعزیه خوانی در خور ، ابوالقاسم طغرا یغمایی ، خطی

25.                      نکاتی چند راجع به یغما ، شماره های مختلف روزنامه پیک ايران ، به مدیریت احمد یزدانبخش

26.                      عامری نامه ، انتشارات مجله یغما

27.                      بر ساحل کویر نمک ، عبدالکریم حکمت یغمایی ، انتشارات توس

28.                      شهد شورستان ، عبدالکریم حکمت یغمایی